Balıkçılar gün sayıyor, 1 Eylül yaklaşıyor. Yasak kalkacak, ağlar denize inecek. Türkiye, üç yanı denizlerle çevrili bir cennet… Övünüyoruz lakin bu mavi bolluğu gerçek yönetebiliyor muyuz?
Örneğin birebir deniz mi bu üçü? Akdeniz’in yakıcı sıcağıyla Karadeniz’in serin suları bir mi? Akdeniz’in 25-30 derecelik su sıcaklığıyla Ege’nin 20 derecesi, Marmara’nın, Karadeniz’in apayrı iklimi, hepsinin bir kefede yönetilmesi mümkün mü?
Balıklar suyun sıcaklığına nazaran yaşar, ürer, göç eder. Lakin biz ne yapıyoruz? Tıpkı tarihlerde av yasağını başlatıp birebir tarihlerde bitiriyoruz. Denizlerin ritmi farklı, fakat yasaklar birebir. Bu tıp bir toptancı yaklaşım, genel olarak balıkçılığımıza da kıyı balıkçılığına da ziyan veriyor.
Küresel ısınma, yalnızca hava sıcaklıklarını değil, denizlerimizin hassas istikrarını de derinden etkiliyor. Dünya genelinde deniz yüzeyi sıcaklıkları rekor seviyelere ulaşırken, Avrupa Birliği Copernicus İklim Değişikliği Servisi datalarına nazaran Mart ayında global ortalama deniz suyu sıcaklığı 21,07 derece ile tüm vakitlerin en yüksek kıymetine çıktı. Dahası, en sıcak 100 günün 94’ü 2024 yılında yaşandı.
Bu telaş verici tablo, Türkiye’nin üç tarafını saran denizlerde de kendini gösteriyor. 2023 yılında, denizlerimizdeki ortalama su sıcaklıkları uzun yıllar boyunca ölçülen kıymetlerin üzerine çıktı. Karadeniz’de ortalama sıcaklık 15,3 dereceden 16,8 dereceye, Marmara Denizi’nde 15,7 dereceden 17,6 dereceye yükseldi. Ege Denizi 18,7 dereceden 20,5 dereceye, Akdeniz ise 21,5 dereceden 22,6 dereceye ulaştı. Bu artışlar, tahminen birinci bakışta küçük görünebilir, lakin deniz ekosistemleri üzerinde büyük ve kalıcı tesirler yaratıyor.
Sıcaklık artışları, denizlerimizin biyolojik çeşitliliğini de değiştiriyor. Evvelce yalnızca sıcak sulara mahsus olan pek çok tıp, artık daha serin denizlerimize gerçek yayılıyor. Örneğin, mavi yengeçler ve jumbo karides üzere çeşitler, artık Karadeniz’in sularında bile görülmeye başladı. Uzmanlar, Türkiye sularındaki yabancı cins sayısının 500’ü aştığını ve bu sayının süratle artmaya devam ettiğini belirtiyor. Karadeniz’de yaklaşık 30, Marmara’da ise 100’den fazla yabancı cins tespit edilmiş durumda. Şayet bu eğilim devam ederse, yabancı cinslerin sayısı yerli cinsleri geçebilir ve bu da ekosistemlerde geri dönüşü sıkıntı hasarlara yol açabilir.
Küresel ısınmanın tetiklediği bu değişim, denizlerimizi balon balığı üzere, aslan balığı üzere istilacı balık çeşitleriyle karşı karşıya bırakıyor. Kızıldeniz’den Akdeniz’e, oradan da Marmara ve Karadeniz’e yayılan istilacı cinsler, yerli balık popülasyonlarını tehdit ediyor. İstilacı balıkların yerli popülasyonlar üzerinde kurduğu baskı ve alan hakimiyeti, deniz ekosistemlerimizi geri dönüşü güç bir yola sürüklüyor.
Bilim insanları ve akademisyenlerden dayanak alarak, bu tiplere karşı tesirli siyasetler geliştirmek zorundayız. Akdeniz’deki kıyıdaş ülkeler de bu tehditle uğraş ediyor; bu bahiste işbirliği yapılmalı, arama konferansları düzenlenmeli. Bu cinslerin yalnızca bizim kıyılarımızı değil, Akdeniz’deki başka ülkelerin kıyılarını da tehdit ettiğini unutmamalıyız.
Marmara Denizi, değişimin en besbelli yaşandığı bölgelerden biri. Son 20 yılda, Marmara’nın yüzey suyu sıcaklığı her yıl ortalama 0,05 derece artış gösterdi. Bu ısınma, balıkların üreme ve göç döngülerini altüst ediyor. Olağanda ilkbaharda üreme için Akdeniz’den Karadeniz’e göç eden palamut ve lüfer üzere tipler, sonbaharda kışlamak için geri dönüyorlardı. Lakin su sıcaklıklarının yüksek seyretmesi, bu göçlerin zamanlamasını geciktiriyor. Evvelce Eylül ayında Marmara’da görülen bu balıklar, artık Ekim ayını bekliyor. Bu gecikme, hamsi ve istavrit üzere çeşitler üzerinde av baskısını artırırken, palamut ve lüferin besin kaynaklarının da tükenmesine neden oluyor. Sonuç olarak, balıkçılıktaki bu dengesizlik hem ekonomik hem de ekolojik açıdan önemli tehditler oluşturuyor.
***
Marmara Denizi, bir vakitler hayat dolu mavi bir cennet iken, bugün kıyı kentlerinin atıklarıyla adeta bir foseptiğe dönüşmüş durumda. Kentlerin kanalizasyonları, denizlere vahşice boşaltılıyor. Karadeniz’de de görüntü farklı değil; kıyısındaki şehirler, denizi atıklarla boğuyor. Ege ve Akdeniz de misal bir yazgısı paylaşıyor. Arıtma tesislerinden geçmeyen, biyolojik arıtmaya uğramadan direkt denizlere aktarılan atıklar, sularımızı zehirliyor.
En azından kaba bir filtrelemeyle bu kirliliği azaltmak mümkünken, ne yazık ki bu bile birden fazla vakit yapılmıyor. Denizlerimizi korumak için atılması gereken adımların en başında, kıyı şeridindeki kentlerin, ilçelerin ve sanayi kuruluşlarının atıklarını arıtmadan denizlere bırakmasnı önlemek geliyor.
Bu noktada Karadeniz, büyük bir çevresel tehditle karşı karşıya: Tuna Irmağı. Avrupa’nın sanayi atıkları ve ağır metallerini Karadeniz’e taşıyan bu dev su yolu, bölgedeki ekosistemi önemli halde tehdit ediyor. Mavnalar, tekneler ve gemiler tarafından denize bırakılan atıklar, denetimsiz ve acımasız bir halde denizleri kirletiyor. Bununla ilgili müeyyidelerin güçlendirilmesi şart… Bu durum, sırf Türkiye’yi değil, tüm Karadeniz’e kıyısı olan ülkeleri etkiliyor. Bu nedenle, acilen uluslararası iş birliği yapılmalı; komşu ülkelerle ortak deklarasyonlar ve konferanslar düzenlenerek bu tehdide karşı stratejiler geliştirilmelidir. Ayrıyeten, Avrupa Birliği’nin bu hususta sunduğu destekleyici fonlar faal bir halde kullanılmalı ve denizlerimizin korunması için değerlendirilmeli.
AB’nin takviyesi elbette değerli, lakin birebir vakitte Tuna Nehri’nin kirletilmesinin önüne geçilmesi için kendi sorumluluklarını da yerine getirmeleri gerekiyor…
***
Denizlerimiz yalnızca atıklarla değil, bilinçsiz avcılıkla da tükeniyor. Lüferin yok olma noktasına geldiği bir devirde, 25 santimlik muhafaza yasası sıkı bir halde uygulanınca lüfer geri döndü. Lakin bu muvaffakiyet, denizlerimizdeki yüzlerce tipi geri getirmeye yetmedi. Bu kadar varlıklı bir biyoçeşitliliğe sahipken, büyük çoğunluğunu kaybettik. Halbuki ki gerçekçi ve iştirakçi bir anlayışla düzenlenmiş av kanunlarıyla, bu kaybolan tipleri tekrar kazanabiliriz. Mevcut yasaklar ise bilim insanlarının görüşleri alınmadan, yalnızca politik maksatlara hizmet edecek halde düzenleniyor. Denizlerimizde muhafaza alanları oluşturmak, özellikle Marmara Denizi üzere balıkların yumurtlama noktalarına gözümüz üzere bakmak zorundayız. Marmara Denizi, balıklar için doğal bir akvaryum üzere korunmalı, aksi taktirde geriye içinde hayat olmayan bir su kütlesinden öteki bir şey kalmayacak.
***
Trol avcılığı ve bilinçsiz balıkçılık da denizlerimizi tüketiyor. Ağların denizin tabanını kazıyarak balıkların ömür alanlarını yok etmesi, balıkçılığımıza geri dönüşü olmayan ziyanlar veriyor. Bu avlanma prosedürü, küçük büyük demeden her şeyi topluyor, üstelik birden fazla balık satılamayıp çöpe gidiyor.
Oysa, örneğin ağların aralıkları geniş tutulsa, küçük balıklar kurtulabilir, jenerasyonlarını sürdürebilirler. Lakin biz, bütün balıkları bir ortaya toplayarak aslında geleceğimizi yok ediyoruz. Trol avcılığı ama’sız, fakat’sız, katiyen yasaklanmalı. Devlet buna göz yummamalı. Av dönemi ise 180 günle sonlandırılabilir. İklim değişikliği nedeniyle balıkçılık döneminin başlangıcı da bir, bir buçuk ay kadar ertelenerek örneğin 15 Ekim’e kaydırılabilir. Bu halde balıklara da kendilerini toplayacak vakit verilmiş olur.
***
Balıkçılığımız ağır olarak kıyı balıkçılığına hapsedilmiş durumda. Kıyılarımızda sıkışıp kalmış, açık denizlere açılamıyoruz. Okyanuslarda, denizaşırı sularda avlanan ülkeler varken, biz neden bunu yapamıyoruz? Teknik yeterlilikler, altyapı eksiklikleri, materyal ve işçi yetersizliği bu sorunun esas sebepleri. Halbuki denizlerimizdeki bu kısır döngüyü kırabiliriz, kâfi ki hakikat adımlar atılsın.
Bunun yanı sıra, kıyı balıkçılığı yapanların bilhassa akaryakıt ve ağ temini konusunda desteklenmesi gerekiyor. Her av dönemi başlamadan evvel, balıkçılar günlerce ağlarını tamir ediyorlar ve kelam konusu tamiratlar ağların gözeneklerinin sıkılaşmasıyla sonuçlanıyor. Bu, sadece balıkçılık randımanını düşürmekle kalmıyor, tıpkı vakitte küçük balıkların yakalanma riskini de artırarak denizlerimizdeki biyolojik çeşitliliğe ziyan veriyor. Devletin bu durumu göz gerisi etmemesi gerekiyor. Yeni ağlar alabilmeleri için balıkçılara teşvik verilmesi ya da ağ tamiri konusunda muhakkak standartlar getirilmesi kaide. Ayrıyeten, balıkçıların bu bahiste bilinçlendirilmesi, sürdürülebilir balıkçılığın en değerli adımlarından biri olmalı. Balıkçılığımızı geleceğe taşıyabilmek için hem açık denizlere açılmalı hem de kıyı balıkçılığını destekleyerek sürdürülebilir bir formda yürütmeliyiz.
***
Balıkçılık faaliyetlerinde kullanılan teknelerin depolarında soğutma sistemlerinin bulunması, avlanan balıkların tazeliğini ve niteliğini müdafaası için elzemdir. Hava soğumadan av döneminin başladığı vakitlerde, bu soğutma sistemlerinin eksikliği, balıkların çabuk bozulmasına ve tüketiciye ulaşana kadar nitelik kaybetmesine yol açıyor. Bu, hem balıkçıların emeğinin karşılığını almasında hem de tüketicilerin sağlıklı balığa ulaşmasında mani teşkil ediyor. Bu nedenle, balıkların soğuk korumasını sağlayacak sistemlerin teknelerde kurulması bir mecburilik haline getirilmeli.
***
Türkiye’deki balıkçılığın yarısı kayıt dışı. Avlanan balığın ölçüsü, kimlerin ne kadar balık tuttuğu ve ne kadar vergi verdiği meçhul. Bu durum, hem ekonomik kayıplara neden oluyor hem de denizlerimizdeki kaynakların gerçek bir formda yönetilmesini imkansız hale getiriyor. Şeffaf ve adil bir kontrol sistemi kurulmadığı sürece, denizlerimizdeki bu düzensizlik devam edecek. Halbuki denizlerimizi ve balıkçılığımızı korumak için radikal adımlar atmak zorundayız; yarın çok geç olabilir.
***
Türkiye, denizcilik konusunda esaslı bir tarihe sahip olmasına karşın, denizcilik bakanlığına uzun yıllardır sahip değil. 1924 yılında kurulan Bahriye Vekaleti, ülkemizin denizcilik problemlerine direkt odaklanan bir bakanlıktı. İhsan Bey’in Bahriye Vekili olarak atanmasıyla, denizcilik alanında değerli adımlar atılması bekleniyordu. Lakin, İnönü ile İhsan Bey ortasındaki çekişmeler, bu bakanlığın ömrünün kısa kalmasına yol açtı. 1927 yılında, Bahriye Vekaleti lağvedildi ve Türkiye, üç yanı denizlerle çevrili olmasına karşın, bir denizcilik bakanlığından mahrum kaldı.
1990’lı yıllarda SHP-DYP koalisyonu sırasında, denizcilik sıkıntılarına odaklanmak hedefiyle “Denizcilikten Sorumlu Devlet Bakanlığı” kuruldu. Lakin bu teşebbüs de uzun ömürlü olamadı. Koalisyonun içindeki siyasi çekişmeler, bakanlığın tam manasıyla işler hale gelmesini engelledi ve sonunda bu gayret da unutulup gitti.
Aradan geçen yıllar boyunca, denizcilik bakanlığının yine kurulması tekraren gündeme geldi lakin hiçbir hükümet bu adımı atamadı. Bugün, Denizcilik Bakanlığı’nın tekrar kurulması gerektiği her zamankinden daha açık. Geçmişin eksikliklerinden ders alarak, denizlerimizi koruyacak ve geleceğe taşıyacak bir yapıya hemen muhtaçlık var. Bu, sadece denizlerimize olan borcumuz değil, birebir vakitte sürdürülebilir bir geleceğin de temel koşullarından biridir.
***
Balıkçılıkta sürdürülebilirliğin sağlanması ve denizlerimizin korunması için yalnızca devletin değil, sivil toplum kuruluşlarının da güçlendirilmesi gerekiyor. Bilhassa balıkçılar ve balıkla beslenen tüketicilerin yeni örgütlenmelere gitmesi büyük kıymet taşıyor. Fakat ne yazık ki, Türkiye’de bu alandaki sivil toplum kuruluşlarının sayısı ve aktifliği epeyce sonlu. Denizlerimizi ve kıyılarımızı muhafazaya yönelik eforlar cılız kalıyor. Halbuki pak deniz ve pak kıyılar, denizlerin bolluk ve rahmetini korumak için hayati ehemmiyet taşıyor ve sürdürülebilir balıkçılığın devamı için gerekli yeri sağlıyor. Kıyıların işgal edilmemesi, yapılaşmaya açılmaması ve bu alanların kamu malı olduğunun hem devlet hem de halk nezdinde içselleştirilmesi gerekiyor. Ne yazık ki, ekseriyetle önemli etraf felaketleri yaşandıktan sonra bu gerçekler fark ediliyor. Halbuki önleyici adımlar gerek devlet gerekse güçlü ve tesirli sivil toplum kuruluşları tarafından atılsa, denizlerin kirletilmesi ve kıyıların yağmalanması engellenebilir. Kıyılarımıza bir çivi çakmadan evvel tekraren düşünmek, çevreyi muhafaza şuuruyla hareket etmek zorundayız.
İşin en garip yanı, dört tarafımız denizlerle çevrili olmasına karşın, denizcilikle ilgili faaliyet gösteren derneklerin sayısı parmakla sayılacak kadar az. Kıyısı olan ilçelerin, köylerin, beldelerin ve kentlerin denizle ilişkilendirilebilecek yalnızca birkaç derneği var. Bu durum, nitekim acı ve düşündürücü. Meğer deniz, hayatın kaynağıdır; buradan besleniyoruz, buradan geçim sağlıyoruz. Denizlerimizin geleceğini teminat altına almak, yalnızca devletin değil, hepimizin ortak sorumluluğudur. Sivil toplumun bu hususta daha güçlü ve örgütlü bir halde harekete geçmesi, denizlerimizin korunması için elzemdir.
Bu nedenle, Prof. Dr. Bayram Öztürk tarafından kurulan ve Karadeniz’in biyoçeşitliliğinin değeriyle ilgili toplumsal farkındalığı arttırmayı amaçlayan “Gözüm Sende Karadeniz” ya da İstanbul Boğazı Çalışmaları üzere çok sayıda projeyi ve çalışmayı yürüten Türk Deniz Araştırmaları Vakfı (TÜDAV) yahut 1994’te Rahmi M. Koç’un kurucu başkanlığında başlatılmış bir sivil toplum hareketi olan DenizTemiz Derneği (TURMEPA) üzere örnekler, ülkenin dört bir yanında çoğaltılmalı ve model alınmalı.
Bu da yetmez; denizlerimizi korumak için özel devlet siyasetlerine ve siyaset üstü yaklaşımlara muhtaçlık var. Sivil toplum örgütlerinin desteklenmesi, teşvik edilmesi ve üniversitelerle fonksiyonel ve organik münasebetler geliştirilmesi gerekiyor. Denizcilik kısımlarının sayısının artırılması, bu alanda çalışan denizcilerin yetiştirilmesi ve toplumsal şuurun yükseltilmesi, denizlerimizin geleceği için atılması gereken değerli adımlar ortasında yer alıyor. Bu bilinçlenmeyi sağlamak için kamu spotları, konferanslar ve arama toplantıları üzere farkındalık yaratacak kampanyaların düzenlenmesi de kritik değerde. Mavi bayrak taşıyacak kaliteli sulara kavuşmamız, yalnızca denizlerimizin değil, kaybettiğimiz balık tiplerinin de geri gelmesi manasına gelir. Bunun için, İtalya, Fransa, Portekiz ve hatta Yunanistan’ın denizlerini nasıl koruduğunu incelemeli ve emsal adımları süratle hayata geçirmeliyiz. Amerika’yı tekrar keşfetmeye gerek yok; yalnızca gerçek siyasetlerle denizlerimizi tekrar canlandırmalıyız.
Balıkçılar kadar tüketiciler de bu süreçte faal rol almalı; çünkü sağlıklı deniz eserlerine erişim, yalnızca bugünün değil, gelecek kuşaklarının de zeka gelişimi ve sıhhati için kritik. Deniz eserleri, yüksek fosfor içeriği ve Omega-3 üzere besleyici kıymetleriyle zeka gelişiminde kıymetli rol oynuyor. Ayrıyeten, Türkiye’nin yaygın meselelerinden biri olan kalp ve damar hastalıklarına karşı da deniz eserleri güçlü bir müdafaa sağlıyor. Denizlerimizden elde edebileceğimiz güçlü protein kaynakları, kırmızı ete ulaşamayan kesitler için hayati değer taşıyor.
***
Denizlerimizi kirleten ve balıkçılığımızın geleceğini tehdit eden en büyük meselelerden bir oburu de balık çiftlikleri olarak karşımıza çıkıyor ne yazık ki. Doğal deniz hayatını korumak yerine, onları “bitirdikten” sonra, kolay yolu seçerek balık çiftliklerine yöneliyoruz. Lakin bu çiftlikler, denizlerin kimyasını bozmakla kalmıyor, birebir vakitte doğal balık popülasyonlarına, yumurtlayabilme özelliklerine da büyük ziyan veriyor. Avrupa’da bu mevzuda çok sıkı düzenlemeler var; hatta birçok ülkede balık çiftlikleri denizleri kirlettiği ve balık kuşağını tehlikeye attığı için yasaklanmış durumda. Biz ise kıyılarımıza yalnızca 100-200 metre aralıkta bu çiftlikleri kurabiliyoruz!
Balık çiftliklerinde yetiştirilen balıklar, çoklukla antibiyotik ve hormon içeren yemlerle besleniyor. Bu balıklar, denizde serbestçe yaşayan balıklarla besin kaynaklarını paylaşarak onların doğal gelişimini engelliyor. Denizlerdeki doğal hayatın kendine mahsus döngüsünü bozan bu çiftlikler, balıkların üreme yeteneklerine de ziyan veriyor.
Ayrıca, çiftlik balıkları haksız rekabetin de kaynağı oluyor. Deniz balığı diye satılan iri çiftlik levrekleri, karagöz ve sinarit üzere cinsler, gerçek deniz balıklarıyla birebir fiyata satılıyor. Bu “kandırılma” ise tüketicilerin çiftlik balığı ile deniz balığını ayırt edememesinden kaynaklanıyor. Konfüçyus’un dediği üzere, “Bir bireye güzellik yapmak istiyorsan ona balık verme, balık tutmayı öğret.” Bunu öğretemediğimiz için balık çiftliklerinin de katkısıyla, hem denizlerimizin doğal hayatını tehlikeye atıyor hem de ekosistemimize geri dönülmez ziyanlar veriyoruz. Bu bahiste kâfi kontrol yok; yalnızca şikayet üzerine müdahale ediliyor, o da birden fazla vakit yetersiz kalıyor.
Üstelik balık çiftlikleri, yalnızca denizleri değil, Anadolu’daki gölleri de maksat almış durumda. Bu çiftlikler, denizlerin değil, kısa vadeli çıkarların eseridir ve ne yazık ki biz, bu çiftliklerle geleceğimizi tüketiyoruz. Ne denizleri yönetebiliyoruz, ne de kıyıları…
Denizlerimizdeki tehlike çanları çoktan çalmaya başladı, lakin hâlâ harekete geçmek için vaktimiz var. Şayet bugünü kurtarmak ismine gözümüzü kapatır, denizlerimizi hoyratça kullanmaya devam edersek, yarın elimizde ne balık kalacak ne de deniz.
Zamansız avlanma, av yasağının müddetiyle ilgili sorunlar, av yasağındaki toptancı anlayış ve üstte saydığımız öteki tüm sıkıntılar rezerv alanlarımıza, Mavi vatanımızın zenginliklerine ziyan veriyor.
Devletin denizlerimize sahip çıkması, balıkçılığa hak ettiği kıymeti vermesi, yalnızca ekonomimizin değil, hayatımızın da kurtuluşu olacak.
***
Tüm bu süreçlerin kalbinde balıkçılarımız yer alıyor. Cesurca denizlere açılan, kuvvetli kurallar altında ekmeğini denizden çıkaran bu emektarları takdir etmekle yetinmemeli, onlara hak ettikleri saygıyı da göstermeliyiz. Lakin bu hürmet yalnızca kelamda kalmamalı; balıkçılarımızı bilinçlendirmek, onların bilgi ve hünerlerini geliştirmek için gereken dayanağı vermeliyiz. Balıkların sağlıklı ve taze bir formda pazara ulaşabilmesi için balıkçılarımıza hem eğitim hem de çağdaş araç-gereç dayanağı sağlamak, sürdürülebilir balıkçılık için vazgeçilmezdir. Onların emeği, denizlerimizin geleceği ve sofralarımıza gelen sağlıklı balıklar için hayati değer taşır.
***
Av yasağı başlıyor, av yasağı bitiyor; lakin Türkiye bu süreci nitekim sorgulayıp, bu problemden gereğince faydalanabiliyor mu? Av yasağı uygulaması hakikaten emeline ulaşıyor mu? Attığımız taş, ürküttüğümüz kurbağaya değiyor mu? Yoksa bu hususta kâfi ciddiyeti gösteremiyor muyuz? Diğer neler yapabiliriz? Bu soruların karşılıklarını bulmak, denizlerimizin ve mavi vatanımızın geleceği için hayati değer taşıyor. Ekosistemlerin çöküşüne seyirci kalmak yerine, bütüncül bir idare anlayışı benimseyerek denizlerimizi müdafaa altına almalıyız. Sürdürülebilir balıkçılık, gelecekte de sofralarımıza sağlıklı deniz eserleri koyabilmemizin teminatıdır. Aksi halde, bugünkü ihmallerin bedelini gelecekte çok daha ağır ödeyeceğiz.
Bu yazıyla, denizlerimizi müdafaa gayretini ülkemizle paylaşmak istiyoruz; zira denizlerimizi korumak için attığımız her adımın tesirini sorgulamak ve pahalandırmak zorundayız. Denizlerimizin davetine kulak verelim. Bugün aldığımız dersler ve yanlışsız tahliller, yarının denizlerini ve münasebetiyle geleceğimizi şekillendirecek. Şayet denizlerimizi koruyamazsak, geleceğimizi de koruyamayız.